ضمیرهای شخصی متصل (ملکی و مفعولی) در زبان فارسی

ضمیرها جانشین اسم یا گروه اسمیاند و نقش آن‌ها را می‌پذیرند. این ضمیرها انواع متعددی دارند و بسته به نوعشان ممکن است صورت‌های نوشتاری گوناگونی نیز داشته باشند. در این مطلب به ضمیرهای ملکی و مفعولی می‌پردازیم که دستورنویسان فارسی اخیراً آن‌ها را ضمیر شخصی متصل/ پیوسته خطاب کرده‌اند.

صیغه‌ها و ساخت‌های ضمیرهای شخصی متصل، شِش‌گانه‌اند و می‌توانید آن‌ها را در جدول زیر ببینید:

 

درست‌نویسی ضمیرهای ملکی و مفعولی در زبان فارسی

این ضمیرهای شش‌گانه به انتهای واژه می‌چسبند و سیاقِ چسبیدن آن‌ها از هر واژه تا واژه‌ای دیگر متفاوت است. اگر در نوشتن ضمیرهای ملکی و مفعولی بی‌گدار به آب بزنیم و طبق قاعده عمل نکنیم، متنی نایکدست و بدترکیب خواهیم داشت.

برای یادگرفتن اصولی املای پیوستنِ ضمیرهای شخصی متصل، قاعده‌هایی ساده وجود دارد که بر اساس هیکل واژه‌ها و بافت آوایی‌شان به دست آمده‌اند. اگر یادشان بگیرید، دیگر آن‌ها را با وصلهٔ ناجور و املای نادرست به واژه‌ها نمی‌دوزید. در ادامه این قاعده‌ها را پله‌پله بررسی می‌کنیم.

نخستین قاعده دربارۀ واژه‌هایی است که با حرف‌ها و آواهای زیر پایان می‌یابند:

۱. همخوان جدا (صامت منفصل؛ مانند د، ر، ز و...)

۲. همخوان پیوسته یا چسبیده (صامت متصل؛ مانند ب، ش، ل و...)

همخوان‌ها همان صامت‌ها هستند که به حروف بی‌صدا مشهورند. درواقع آن‌ها هنگام نواخته‌شدن از اندام‌های گویایی به مانع برخورد می‌کنند و نمی‌توانند به‌تنهایی بیان شوند. نمونه‌ای از همخوان‌ها: «پ، ر، ک، ن، ه و دیگر»

۳. واکهٔ آمیخته (مصوت مرکب؛ مانند /ow/ در /رهرو/)

واکه‌ها، هم به حروف صدادار مشهورند و هم مصوت نامیده می‌شوند. در زبان فارسی واکه‌ها بر همخوان‌ها سوارند و همخوان‌ها به کمک آن‌ها ادا می‌شوند. هر واکه هنگام برآمدن از حنجره، آزادانه و بی‌مانع مسیرش را طی می‌کند و بیان واکه‌ها حنجره را لگدکوب نمی‌کنند. کلاً شِش واکه داریم: «ـــَــ، ـــِـــ، ـــُــ، آ، او، ای»

 

همخوان جدا و همخوان پیوسته و واکۀ آمیخته را هنگام اتصال با ضمیرهای ملکی و مفعولی، پیوسته می‌نویسیم؛ بی‌فاصله، بی‌واسطه و مستقیم. جدانویسی یا نیم‌جدانویسی ضمیرهای ملکی و مفعولی در همراهی با این حروف نادرست است.  نمونه‌هایی از آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

اتصال ضمیرهای شخصی به کتاب (پایان‌یافته با همخوان چسبیده)

 

اتصال ضمیرهای شخصی به برادر (پایان‌یافته با همخوان جدا)

 

خیلی نادر است که واکه‌های آمیخته را در پایان واژه‌ها ببینیم؛ مثلاً «و» با صدایی نظیر آنچه در جو می‌شنویم. واکه‌های آمیخته و ضمیرهای شخصی، پشت‌به‌پشتِ هم متصل می‌شوند و حرف‌هایی مانند «الف و ی» نباید مانع پیوستگی آن ها شوند؛ نمونه:

اتصال ضمیرهای شخصی به رهرو (پایان‌یافته با واکۀ آمیخته)

 

دومین بخش دربارۀ واژه‌هایی است که با حرف‌ها و آواهای زیر پایان می‌یابند:

۱. واکهٔ سادهٔ /â/ در واژه‌هایی مانند /پا/

۲. واکهٔ سادهٔ /u/ در واژه‌هایی مانند /عمو/

واژه‌های پایان‌یافته با واکۀ سادۀ /â/ (با صدای «آ») یا واکۀ سادۀ /u/ (صدای «او» در واژه عمو) با پادرمیانیِ ی میانجی به ضمیرهای ملکی می‌چسبند؛ نمونه:

اتصال ضمیرهای شخصی به صدا (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ آ)

 

اتصال ضمیرهای شخصی به فردا (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ آ)

 

اتصال ضمیرهای شخصی به گلو (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ او)

 

اتصال ضمیرهای شخصی به رو (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ او)

 

سومین بخش دربارۀ واژه‌هایی است که با آواهای زیر پایان می‌یابند:

۱. ه غیرملفوظ / ــِ/ در واژه‌هایی مانند /خانه/

۲. واکهٔ آمیختهٔ «اِی» /ey/ در واژه‌هایی مانند /پِی/

۳. واکهٔ سادهٔ «ای» /i/ در واژه‌هایی مانند /کشتی/

۴. واکهٔ سادهٔ «ــُـ» /o/ در واژه‌هایی مانند /رادیو/

قاعدۀ وصل‌شدن چنین آواهایی به ضمیرهای شخصی متصل، از این روست:

·        اگر ضمیر ملکی یا مفعولی مفرد باشد: واژه + «ا» + ضمیرهای ملکی مفرد

·        اگر ضمیر ملکی یا مفعولی جمع باشد: واژه + ضمیرهای ملکی جمع

نمونه:

اتصال ضمیرهای شخصی به خانه (پایان‌یافته با ه غیرملفوظ)

 

·        اتصال ضمیرهای شخصی به پی (پایان‌یافته با واکۀ آمیختۀ اِی)

 

اتصال ضمیرهای شخصی به کشتی (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ ای)

 

·        اتصال ضمیرهای شخصی به رادیو (پایان‌یافته با واکۀ سادۀ ــُــ)

 

با استفاده از این قاعده‌ها می‌توانید هر واژه‌ای را به ضمیر ملکی و مفعولی متصل کنید؛ طوری که مهر تأیید دستورخط فرهنگستان را داشته باشد. البته شاید در داستان‌ها و نوشته‌ها به «بابام»، «رادیوش»، «زندگیم» و از این قبیل برخورد کرده باشید. در ادبیات داستانی و نوشتار محاوره‌ای، گاهی صورت نوشتاری ضمیرهای شخصی متصلْ با فارسی معیار متفاوت است.

هدیۀ ویراویراست: در پایان این نوشته شما را به خواندن گزین‌گویه‌ای دلپذیر از شیخ شهاب‌الدین سهروردی دعوت می‌کنیم:

ای برادران حقیقت، خویشتن همچنان فراگیرید (=فرض کنید) که خارپشتْ باطن‌های خویشتن را به صحرا آورَد و ظاهرهای خود پنهان کند که به‌خدای که باطن شما آشکار است و ظاهر شما پوشیده.

 

📚 کتابنامه:

📖 ذوالفقاری، حسن، 1398، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم.

📖 فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1394، دستور خط فارسی، چ۱۳، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی (نشر آثار).